فضانورد یا کیهان‌نورد کسی است که پس از گذراندن دورهٔ ویژهٔ کیهان‌نوردی متناسب، به فضای بیرون از جو کره زمین سفرکرده باشد.این واژه معمولاً برای فضانوردان حرفه‌ای بکار می‌رود، اما بطور کلی به افرادی که به نحوی به فضا سفر کرده‌اند نیز گفته می‌شود. مثلاً دانشمندان، پژوهشگران، خلبانان و حتی گردشگران فضایی که تجربه سفر به فضا را داشته باشند، فضانورد تلقی می‌شوند.

گاهی بنا بر برخی از تعریف‌ها حتی سرنشین یا سرنشینان بعضی از موشک-هواپیماها مانند ایکس-۱۵ را هم می‌توان فضانورد دانست.تاکنون بیش از ۵۴۰ فضانورد به فضا سفر کرده‌اند؛ پانصدمین فضانوردی که به فضا رفت فضانورد آمریکایی کریستوفر کسیدی بود و رکوردهای ماندن در فضا «در یک دیدار» از یک سال هم گذشته است. رکوردهای ماندن در فضا برای یک فضانورد «در چند دیدار» بیش از ۸۰۰ روز است.

 نخستین موجود زنده در فضا

نخستین موجود زنده در فضا سگی به نام لایکا بود که در ۳ نوامبر سال ۱۹۵۷ میلادی، تنها یک ماه پس از پرتاب اسپوتنیک-

به فضا و آغاز رسمی عصر فضا، با فضاپیمای روسی اسپوتنیک-۲ به مدار زمین پرتاب شد. از این پرواز برای آزمایش ارگان‌های زندهٔ بدن در مرحلهٔ پرتاب و شرایط بی‌وزنی و برای تکمیل سیستم‌های پشتیبانی حیات در اولین فضاپیمای سرنشین‌دار استفاده شد. فضاپیمای اسپوتنیک

حامل لایکا برای بازگشت به زمین طراحی نشده بود، و لایکا مدتی پس از پرتاب در مدار زمین جان سپرد.

یوری گاگارین نخستین انسان فضانورد جهان

نخستین فضانورد جهان یوری گاگارین کیهان‌نورد روسی بود که روز ۲۳ فروردین ۱۳۴۰ با فضاپیمای وستوک-۱ به فضا رفت و در طول ۱۰۸ دقیقه یک دور مدار زمین را پیمود.نخستین زن فضانورد والنتینا ترشکووا کیهان‌نورد زن روسی است که در روز ۱۶ ژوئن ۱۹۶۳ میلادی (برابر ۲۶ خرداد ۱۳۴۲) با فضاپیمای وستوک-۶ به فضا رفت و نزدیک به سه روز در فضا بود. او همچنین نخستین فرد غیرنظامی فضانورد جهان است زیرا پس از انجام پرواز فضایی خود بود که به نیروی هوایی شوروی پیوست.

 نخستین راهپیمایی فضایی

تمبر یادبود نخستین راهپیمایی فضایی، متعلق به شرکت پست اتحاد جماهیر شوروی (سال ۱۹۶۵ میلادی)نخستین راهپیمایی فضایی توسط الکسی لئونوف کیهان‌نورد روسی در ۲۷ اسفند ۱۳۴۳ (۱۸ مارس سال ۱۹۶۵ میلادی) انجام شد. او پس از پوشیدن لباس فضایی از فضاپیمای واسخود-۲ خارج شد و به مدت ۲۰ دقیقه، در حالیکه با کابل مخصوص به فضاپیمای خود متصل بود در فضای بیکران شناور شد. در مدت زمانی که الکسی لئونوف در بیرون از فضاپیمای بسر می‌برد، این فضاپیما در مدار زمین مسیری از شمال آفریقا تا شرق سیبری را پیمود.

نخستین گام بر روی ماه

نخستین انسان بر روی ماه نیل آرمسترانگ فضانورد آمریکایی است که طی مأموریت آپولو ۱۱ در ۲۰ ژوئیه سال ۱۹۶۹ میلادی بر روی ماه گام نهاد. فضاپیمای ماه‌نشین مأموریت آپولو ۱۱ بیش از ۲۱ ساعت روی سطح ماه قرار داشت که در طول آن آرمسترانگ و فضانورد همکارش باز آلدرین بیش از دو ساعت و نیم روی سطح ماه به کار و نصب دستگاه‌های گوناگون پرداختند.

نخستین فضانورد فارسی‌زبان

نخستین فضانورد فارسی‌زبان عبدالاحد مهمند کیهان‌نورد افغان است که در ۷ شهریور (۷ برج سنبله) سال ۱۳۶۷ (۲۹ اوت سال ۱۹۸۸) با فضاپیمای روسی سایوز تی‌ام ۶ به فضا رفت و به مدت ۹ روز به همراه فضانوردان دیگر در ایستگاه فضایی میر به پژوهشهای اخترفیزیکی، پزشکی و بیولوژیکی پرداخت.

نخستین گردشگر فضایی

نخستین گردشگر (توریست) فضایی، دنیس تیتو بازرگان و مهندس آمریکایی بود که با پرداخت حدود ۲۰ میلیون دلار در ۸ آوریل سال ۲۰۰۱ میلادی با فضاپیمای روسی سایوز تی‌ام ۳۲ به فضا رفت و به مدت ۷ روز و ۲۲ ساعت در ایستگاه فضایی بین‌المللی در مدار زمین اقامت داشت.

استیون هاوکینگ کیهان‌شناس برجسته و نابغه علوم کیهانی، قرار است با فضاپیمای ریچارد برنسون به فضا برود. او پس از شنیدن این خبر گفت با توجه به محدودیت‌های جسمی، هرگز گمان نمی‌کرده از او برای سفری فضایی دعوت شود.سر ریچارد برنسون، میلیارد بریتانیایی و مدیر خطوط هوایی ویرجین آتلانتیک، به استیون هاوکینگ، از برجسته‌ترین کیهان‌شناسان جهان پیشنهاد داده که با فضاپیمای «ویرجین گلکتیک» او به سفری فضایی برود. پروفسور هاوکینگ که به خاطر محدودیت‌های جسمی ناشی از بیماری ALS از هرگونه تحرکی عاجز است، می‌گوید هرگز گمان نمی‌کرده که رویای سفر به فضا برایش محقق شود. وی اظهار کرد که بی‌درنگ به دعوت ریچارد برنسون پاسخ مثبت داده است.

ویرجین گلکتیک که کمپانی سفرهای فضایی ریچارد برنسون است، قصد داشت از سال ۲۰۰۹ امکان پروازهای تجاری به فضا را فراهم کند، اما در مواجهه با رشته‌ای از رویدادهای چالش‌برانگیز، برنامه سفرهای فضایی‌اش تا امروز به تعویق افتاد. فضاپیماهای ویرجین گلتیک که بازیافت‌پذیرند، برای بردن هشت نفر به فضا طراحی شده‌اند که دو تن از آنها هدایت فضاپیما را بر عهده دارند.

ریچارد برنسون می‌گوید این هدیه از سر عشق و احترامی است که به هاوکینگ و خدمات ارزشمندش به علم و انسانیت دارد: «پروفسور هاوکینگ نابغه‌ای است که چشم‌های ما را به عجایب بزرگی در پهنه کیهان گشود. ستایش من از او و شخصیت‌اش بی‌کران است.» استیون هاوکینگ که حالا ۷۵ سال دارد، به عنوان فضانورد در آینده نزدیک همراه این فضاپیما خواهد بود. با این همه او پیرترین فضانورد جهان نخواهد بود؛ پیش از او جان گلن در سن ۷۷ سالگی به سفر فضایی رفت. استیون هاوکینگ نخستین بیمار ALS است که روانه فضا خواهد شد.

بیماری استیون هاوکینگ نورون‌ حرکتی است که با تخریب بی‌بازگشت دستگاه عصبی مرکزی، بیمار را معمولا طی حدود پنج سال به سوی مرگ می‌برد. با این حال استیون هاوکینگ از ۲۱ سالگی به آن دچار شد و در شرایطی که امیدی به حتی ۲۵ سالگی‌اش نبود، در ۷۵ سالگی خود را برای سفر فضایی‌اش آماده می‌کند. در ویدئوی زیر یتر دیاماندیس، بنیانگذار ایکس پرایز توضیح می دهد که چگونه در سال ۲۰۰۸ استیون هاوکینگ شرایط ریز گرانشی را تجربه کرد. اطلاعات بیشتر در خصوص محیط ریزگرانشی را اینجا بخوانید

سفر فضایی استیون هاوکینگ به دانشمندان این امکان را می‌دهد که برای نخستین بار تاثیرات بیماری ALS و کارکردش در گرانش صفر و خلاء فضا را هم بررسی کنند. استیون هاوکینگ پیش از این در مصاحبه‌ای گفته بود که سه فرزندش خوشی‌های بی‌پایانی به زندگی‌اش آورده‌اند و تنها چیزی که می‌تواند او را خوشحال‌تر از همیشه کند تحقق یک سفر فضایی است.

هاوکینگ از دیرباز از حامیان دموکراتیزه شدن فضا و فراهم شدن امکان سفرهای فضایی تجاری بوده است. او معتقد است «افراد بیشتری باید بتوانند به چنین سفری بروند تا عجایب واقعی فضا و موقعیت ناچیز ما در عظمت کیهان را درک کنند.» پروفسور هاوکینگ همچنین با طعنه به ترامپ و عوام‌فریبی‌های ناامیدکننده‌اش گفت احساس می‌کند که دیگر در آمریکا قدردانش نخواهند بود و شاید بهتر باشد در دوره‌ای که ترامپ «تلاش خواهد کرد تا پایگاه رای خود را راضی نگه دارد که نه لیبرال‌اند و نه‌چندان آگاه»او به فضا برود.

نخستین زن گردشگر فضایی (فضانورد همراه)

انوشه انصاری لحظه‌هایی پس از فرود

نخستین زن گردشگر فضایی و نخستین ایرانی در فضا، کارآفرین و مهندس ایرانی انوشه انصاری است که با پرداخت حدود ۲۰ میلیون دلار با فضاپیمای روسی سایوز تی‌ام‌ای-۹ در روز ۲۷ شهریور ۱۳۸۵ به مدار زمین رفت و اقامت ۱۱ روزهٔ خود را در ایستگاه فضایی بین‌المللی آغاز کرد. انوشه انصاری ترجیح می‌دهد در مورد سفر فضایی خود از عنوان «فضانورد همراه» بجای واژهٔ «گردشگر فضایی» استفاده کند.

نخستین فضانورد عرب

سلطان بن سلمان بن عبدالعزیز

شاهزاده سلطان بن سلمان بن عبدالعزیز آل سعود، فرزند سلمان بن عبدالعزیز (در آن زمان ولیعهد عربستان سعودی)، اولین عربی بود که در سال ۱۹۸۵ میلادی با فضاپیمای دیسکاوری آمریکا به مدار زمین رفت.نیل آرمسترانگ اولین انسانی که روی ماه گام نهاد، در حال استراحت در کابین ماه‌نشین مأموریت آپولو ۱۱ پس از نخستین راه‌پیمایی روی ماه

طولانی‌ترین اقامت در فضا

رکورد طولانی‌ترین اقامت پیوسته در فضا متعلق به والری پولیاکف کیهان‌نورد روسی است که به مدت ۴۳۷ روز متوالی در ایستگاه فضایی میر زندگی و پژوهش کرد.سرگئی کریکالیوف، دیگر فضانورد روسی رکورد طولانی‌ترین اقامت ناپیوسته در فضا را دارا است؛ وی روی‌هم رفته با ۸۰۳ روز و ۹ ساعت و ۳۹ دقیقه اقامت در فضا طی شش مأموریت فضایی (شامل ۸ راهپیمایی فضایی)، بیشتر از هر انسان دیگری در فضا زندگی کرده است.[

طولانی‌ترین پرواز تک‌نفره

طولانی‌ترین پرواز تک‌نفره به مدت ۴ روز و ۲۳ ساعت توسط والری بیکفسکی کیهان‌نورد روسی از ۱۴ تا ۱۹ ژوئن ۱۹۶۳ با فضاپیمای وستک ۵ انجام شد.

بیشترین تعداد سفر فضایی

رکورد بیشترین تعداد سفرهای فضایی متعلق به فرانکلین چانگ دایاز فضانورد کاستاریکایی-آمریکایی و جری راس فضانورد آمریکایی است. وی ۷ پرواز فضایی را در پرونده خود ثبت کرده است.

طولانی‌ترین حضور پیوسته انسان در فضا

رکورد طولانی‌ترین حضور پیوسته انسان در فضا متعلق به ایستگاه فضایی میر است. روسیه (و شوروی سابق) به مدت ۳۶۴۴ روز حضور بی‌وقفهٔ فضانوردان را در ایستگاه فضایی میر تضمین کردند. این دوره از ۵ سپتامبر ۱۹۸۹ آغاز و در ۲۹ اوت سال ۱۹۹۹ به پایان رسید.
کشورهایی که تا سال ۲۰۰۹ فضانوردانی داشته‌اند.

طولانی‌ترین مدت اقامت بر سطح ماه

رکورد طولانی‌ترین مدت اقامت بر سطح ماه متعلق به یوجین سرنن و هریسون اشمیت فضانوردان آمریکایی است. آنها در مأموریت آپولو ۱۷ پس از فرود بر ماه در ۱۱ دسامبر ۱۹۷۲، به مدت ۷۴ ساعت و ۵۹ دقیقه و ۴۰ ثانیه بر سطح ماه ماندند.

دورترین سفر فضایی انسان

رکورد دورترین سفر فضایی انسان متعلق به فضانوردان آمریکایی مأموریت آپولو ۱۳ است. فضاپیمای آنها در ۱۵ آوریل ۱۹۷۰ در حالیکه به علت نقص فنی در حالت اضطراری بود، ۴۰۰٬۱۷۱ کیلومتر از زمین دور شد.

جوان‌ترین و پیرترین فضانوردان

جوان‌ترین فضانورد گرمان تیتوف کیهان‌نورد روسی است که در ۶ اوت ۱۹۶۱ میلادی در سن ۲۵ سالگی با فضاپیمای وستک-۲ به مدار زمین رفت.پیرترین فضانورد جان گلن سناتور و فضانورد سابق آمریکایی است که پس از بازنشستگی مجدداً در ۲۹ اکتبر سال ۱۹۹۸ میلادی در سن ۷۷ سالگی با فضاپیمای شاتل دیسکاوری به مدار زمین رفت.

مناسب‌ترین افراد در جهان برای فضانوردی

طبق مقاله‌ای که در نشریه سی نت(Cnet) آمده است بهترین افراد درجهان برای فضانوردی ساکنان دو شهر شناخته شده‌اند که یکی از آن‌ها شهر رامسر است و دیگری شهری ساحلی است در برزیل به نام گوراپاری. از جمله خطراتی که فضانوردان با آن مواجه هستند، تابش پرتوهای مضر کیهانی است که از خورشید و سایر ستاره‌ها آن‌ها را دربر می‌گیرد و بهترین افراد برای ارسال به فضا مقاوم‌ترین آنهاست. بنا به گفتهٔ این نشریه محققان در پی سال‌ها مطالعه بر رو مردم رامسر که بیشترین مقدار پرتوهای طبیعی کیهانی را دریافت کرده‌اند، دریافته‌اند که این افراد کمتر از متوسط جهانی به بیماری‌های ریه مبتلا می‌شوند و گلبول‌های سفیدشان در برابر سرطان‌ها تدافعی ترند. مردم رامسر ۰٫۸ برابر بیشتر از دیگر مردم جهان تشعشعات کیهانی دریافت می‌کنند. با وجود این که اهالی رامسر و گوراپاری شرایط جسمی بهتری برای فضانوردی دارند، ناسا تنها آمریکایی‌ها را برای فضانوردی ثبت نام می‌کند. در بین آمریکایی‌ها نیز اهالی کلورادو بدنی مقاوم تر در برابر تشعشعات دارند.

فضانوردان چه می‌خورند؟

فضانوردان در نخستین ماموریت‌های فضایی از غذاهای خشک و یخ‌زده استفاده می‌کردند. کپسولهای فضایی آنها برای تولید الکتریسیته از پیلهای سوختی بهره می‌بردند. آب به عنوان محصول جانبی پیلهای سوختی که با ترکیب اکسیژن و هیدروژن، الکتریسیته تولید می‌کنند، در آن ناوهای فضایی به وفور در دسترس بود؛ بنابراین فضانوردان می‌توانستند در زمان صرف غذا با مخلوط کردن آب گرم و غذای خشک شده، وعده غذاییِ نه چندان دلچسبی را تهیه نمایند. این غذاها چندان باب میل فضانوردان نبود و آنها پس از چند روز از طعم و شکل این غذاها بیزار می‌شدند.

اما غذاهای فضایی امروزی شامل انواع متنوعی از غذاهای بسته‌بندی و استریلیزه شده آماده، میوه‌های خشک، آجیل و انواع شیرینی هایند. گاهی هم میوه تازه به مدار زمین راه پیدا می‌کند، اما باید در مدت زمان کوتاهی خورده شوند، چون در صورت فاسد شدن، همه پولی که بابت فرستادن آنها به فضا صرف شده به هدر می‌رود.برخی گونه غذاها در فضا استفاده نمی‌شوند. از این دست غذاها می‌توان به نوشابه‌های گازدار، غذاهای پودری مانند پودر نمک و فلفل، خُردشدنی مانند چیپس، و برخی میوه‌جات مانند موز و پرتقال اشاره کرد.